Ирæттæ

см. Ирæттæ – перевод

I

Ирæттæ (сæхи хонынц ирон, дыгурон) адæмы хатт, Цæгат æмæ Хуссар Ирыстоны цæрджыты фылдæр хай æппæт ирæтты нымæц – 620-625 мин л., уыдон хыгъды раздæры Советон Цæдисы, республикæты цæрæг ирæттæ – 597,8 мин.л., уыдонæй 334,7 мин л. – Цæгат Ирыстоны, 65,2 мин л. – Хуссар Ирыстоны (æппæтцæдисон сфысты бæрæггæнæнтæ, 1989 аз). Раздæры Советон Цæдисы адæмтæй Ирæттæм ис æппæты бæрзонддæр диаспоризацитæй иу – алы æртыккаг ирон дæр цæры йæ националон-паддзахадон арæнты æдде, ома Цæгат Ирыстоны ССР æмæ Хуссар Ирыстоны республикæйы арæнты æддейы (1989 азы бæрæггæнæнтæ. Ирæтты сæйраг субэтникон къордтæ (ирæттæ æмæ дыгурæттæ) хауынц европæйаг расæйы балкан-кавказаг типмæ æмæ дзурынц ирон æвзагыл, кæцы хауы Индоевропæйаг æвзæгты мыггаджы ирайнаг къордмæ. Ирæтты æвзаджы ис дыууæ диалекты – ирон (литературон æвзаджы бындур) æмæ дыгурон. Фыссынад – (ХIХ æнусæй) уырыссаг алфавиты бындурыл. Ирæтты фылдæр хай формалон æгъдауæй сæхи нымайынц чырыстæттыл, сæ чысылдæр хай та (20 % хæстæг) пысылмæттыл. Ирæтты сæвзæрд баст у Цæгат Кавказы автохтонон цæрджытимæ (хъобаны культурæйы сфæлдисджытимæ) æмæ ирайнаг æвзагыл дзурæг æрцæуæг адæмтимæ – скифтæ, сæрмæттæ æмæ уæлдайдæр та алантимæ (нæ эрæйы I æнусæй) Централон Кавказы æмæ Разкавказы алантæ æмæ бынæттон кавказаг знæмтæй цы иугæндтæ фæзынд, уыдонæй равзæрд ирон адæмы хатт. ХIII æнусы фыццаг æмбисы аланты рагфеодалон паддзахад пырхгонд æрцыд монгол-тæтæры къухæй. Алантæй ма чи аирвæзт, уыдон бахызтысты Центрон Кавказы кæмттæм æмæ ам сæмхæцæ сты бынæттон кавказаг цæрджытимæ. Централон Кавказы цæгат фæхстыл куыдфæстæмæ равзæрдис цыппар стыр æхсæнады – Дыгуры, Уæлладжыры, Куырттаты æмæ Тæгиаты æхсæнад. Хуссар фæхстыл та – гуырдзиаг феодалты дæлбар чи уыд, ахæм бирæ чысыл æхсæнæдтæ. 1774 азы Цæгат Ирыстон, 1801 аз та Хуссар Ирыстон (гуырдзыимæ уæвгæйæ) бацыдысты Уæрæсемæ. Ирæттæ Уæрæсеимæ кæй баиу сты, уыцы хъуыддаг стыр ахъаз фæцис сæ феодалон æмæ кæмттыл дихдзинад аиуварс кæнынæн, стæй – ирон адæмы хатты рæзты процессы фæудæн. ХVIII æнусы кæрон – ХIХ æн. райдианы ирæттæ лидзын райдыдтой хæхтæй быдырмæ. 20 апрелы 1922 аз. Гуырдзыйы ССР мидæг арæзт æрцыд Хуссар Ирыстоны автономон облæст, 1924 азы та – Цæгат Ирыстоны автономон облæст, (1936 азæй – автономон республикæ) РСФСР-ы арæнты мидæг.

II

Ирæттæ, весойлæгтæ – сæ фылдæр Уæлладжыргом æмæ Куырттаты комæй рацæуæг камæн у, уыцы Мæздæггаг ирæтты иу хай. Мæздæджы фидармæ ‘ввахс бындур æрæвæрдтой дыууæ хуторæн (фæстæдæр сысты хъæутæ) – Весёлый (бындур ын æрæвæрдта Уæлладжыры комæй ралидзæг мыггаг Хуыбецтæ 1896 азы) æмæ Новогеоргиевский (бындур ын æрæвæрдтой Куыртаты комæй рацæуæг мыггаг Гуыриатæ æмæ Уæлладжыргомæй ралидзæг Гаситы мыггаг 1906 азы).

кæс Ирон адæмы этнографи æмæ мифологи